Taalgroep
Indo-europees / Germaans / Westgermaans / Ingwæoons (Kustwestgermaans)
Gebied
Met 'Fries' wordt door de meeste mensen het Westlauwer Fries bedoeld. Westlauwer Fries (Westlauwersk Frysk, het Fries ten westen van de Lauwer) wordt gesproken in de Nederlandse provincie Friesland en in de meest westelijke delen van Groningen. Buiten Nederland worden deze dialecten 'Westfries' genoemd, maar binnen Nederland refereert deze naam aan de dialecten van Noord-Holland, die van oorsprong Hollands zijn (weliswaar met enkele Friese invloeden).
Sater Fries (Seeltersk), gesproken in Saterland (Seelterlound) in de regio Cloppenburg in de Duitse deelstaat Nedersaksen (Niedersachsen), is tot op zekere hoogte verstaanbaar voor Nederlandse Friezen.
Noordfriese dialecten worden gesproken in de regio Noord-Friesland, aan de westkust van de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein (Schleswig-Holstein), een gebied dat vroeger om en om Deens en Duits was. Een Noordfries dialect wordt ook gesproken in de onding van de rivier de Elbe, op het eiland Helgoland, dat zowel bij Groot-Brittanië als bij Duitsland heeft gehoord. Wederzijdse verstaanbaarheid tussen dialecten van de eilanden en het vasteland is er amper, net zoals wederzijdse verstaanbaarheid tussen Noord Friesland enerzijds en Sater Fries en Westlauwer Fries anderzijds. De eilanddialecten van Noord-Friesland zijn onderling ook niet al te goed verstaanbaar, met de uitzondering dat sprekers van de eilanden Amrum en Föhr elkaar probleemloos kunnen verstaan.
Fries, vooral Westlauwer Fries, leeft nog voort in enkele kleine emigrantengemeenschappen, met name in Noord-Amerika.
Geschiedenis
De Friezen zijn sinds ruwweg 6 tot 8 eeuwen volledige politieke onafhankelijkheid kwijt. Echter, de overgebleven gemeenschappen, inclusief enkelen die hun oorspronkelijke taal hebben verloren, houden nog steeds vast aan het idee van een Friese identiteit en tradities.
Het oorspronkelijke Friese leefgebied wordt ingeschat op het gebied tussen het IJsselmeer en de rivier de Weser (in Noord-Duitsland). De Friese taal en cultuur spreidde zich uit langs de Noordzeekust vanaf België tot het zuidelijke deel van Jutland in Denemarken, alhoewel het onduidelijk is in hoeverre de huidige Friezen afstammen van de toenmalige Friese stammen. In het overgrote deel van dit kustgebied worden niet langer Friese dialecten gesproken, maar de taal is er vervangen door Vlaams, Zeeuws, Hollands, Nedersaksisch, Duits, Zuid-Jutlands (Sønderjysk) en Deens.
Lang geleden werd in Emsland, Oost-Friesland en de noordelijke delen van de regio Oldenburg (allen in de huidige Duitse deelstaat Nedersaksen) het Fries vervangen door Nedersaksisch (wat nu weer vervangen lijkt te worden door Duits). Echter, een klein overblijfsel van Oost-Fries blijft overleven ten zuiden van Oost-Friesland in Saterland in de regio Cloppenburg. Nu bekend als 'Sater Fries', is het daar aangekomen door Rooms-Katholieken, die vluchtten voor de Lutherse Reformatie. Tot niet al te lang geleden waren de sprekers -beschouwd als de kleinste taalenclave van Europa- zich niet bewust van het feit dat hun taal van Friese oorsprong was.
Er wordt aangenomen dat Fries voor het eerst aan de westkust en de eilanden van Sleeswijk-Holstein aankwam rond het jaar 700, en is samengesmolten met lokale Germaanse dialecten, waarmee het indertijd waarschijnlijk wederzijds verstaanbaar was. De Noord-Friese dialecten van het vasteland en van de waddeneilanden worden beschouwd als bewijs voor een immigratiegolf die ongeveer twee of drie eeuwen later volgde. Net als de Saterland verwanten, was de taal van de Noord-Friese eilanden vrij geïsoleerd en waren de sprekers niet bewust van de verwantschap met andere Friese variëteiten. Zij beschouwden de bewoners van het vasteland aan de kust als Friezen, en identificeerden hun taal enkel met de omliggende eilanden.
Tot ongeveer 1500 was het Fries de dominante taal in de meeste Friese gebieden. Daarna werd het Fries meer en meer vervangen door Nedersaksich en Nederlands in Nederland, en in Duitsland eerst door Nedersaksisch en later door Duits. Fries werd overschaduwd en in grote mate vervangen door deze officiële talen in administratie, onderwijs en godsdienst. Gedurende een lange tijd diende het slechts als informele omgangstaal. In de meeste gebieden, vooral in de steden, verloor het al zijn status.
Onder invloed van Gysbert Japicx en de romantiek begon men in de 19e eeuw weer interesse te vormen voor Fries als spreek- en schrijftaal. Deze activiteiten werden gebundeld in de ‘Fryske Beweging’. In 1879 werden de dialecten gestandaardiseerd, met als gevolg dat in de twintigste eeuw Fries als tweede taal in Nederland werd erkend. Het werd toegelaten in de rechtszaal en in de lagere klassen van de lagere scholen. In Duitsland echter, bleven de Friese dialecten terrein verliezen. De meeste kunnen als 'bedreigd' worden beschouwd, enkelen zijn op sterven na dood, dit alles ondanks groeiende aandacht, status als officiële streektaal en voorzichtige educatieve activiteiten.
Aantal sprekers
Friesland heeft meer dan 600,000 inwoners, waarvan er 450.000 Fries kunnen spreken. Voor ongeveer 350.000 is het de moedertaal. Het aantal sprekers in aanpalende gebieden in Groningen ligt waarschijnlijk rond de 3.000. Een sociolinguïstisch onderzoek uit 1994 gaf aan dat 94% van de hele Friese bevolking het Fries kan begrijpen, 74% kan het spreken, 65% kan het lezen en 17% kan het schrijven. De sprekers van het Fries vromen een (grote) meerderheid op het platteland, en een (hele kleine) minderheid in de steden, op de Waddeneilanden en de Stellingwerven (waar van oorsprong een Nedersaksisch dialect wordt gesproken).
Friese bewustwording en een officiële status in Saterland werpen blijkbaar vruchten af; het aantal sprekers daar wordt geschat op zo'n 2.000, maar lijkt te groeien.
Van de ongeveer 156.000 inwoners van Noord-Friesland spreken er ongeveer 50.000 Fries.
Status
Friesland is al sinds een aantal decennia door de Nederlandse overheid as tweetalige provincie erkend. In 1996 werd het Europees Verdrag voor Regionale en Minderheidstalen in Nederland geratificeerd, waaronder het Fries volgens hoofdstuk III (48 opties voor taalbescherming) erkend werd. In 2001 werd een Convenant Friese Taal en Cultuur tussen de Nederlandse overheid en de provincie Friesland gesloten. Dit document is de implementatie van bovengenoemd Europees Verdrag. In 1995 werd het officieel toegestaan om Fries te spreken in lokale en provinciale samenkomsten. Sinds 1997 is ook officieel toegestaan om Fries te gebruiken voor het gerecht, alhoewel het spreken ervan natuurlijk al oogluikend werd toegelaten. Door een aantal wetswijzigingen in de laatste jaren zijn officiële stukken in het Fries vrijwel altijd rechtsgeldig. In 1980 werd Fries een vak op de basisschool, in 1993 ook in de eerste vijf jaar van het voorgezet onderwijs. Al in de jaren zeventig was het mogelijk om Fries als examenvak te kiezen. De provinciale overheid en diverse gemeentes zijn sinds kort begonnen met actief taalbeleid. In de afgelopen tien jaar zijn er nu vier plattelandsgemeentes waarin de officiële plaatsnaam de Friese is. Bijna alle gemeenten op het vasteland hebben tweetalige plaatsnaamborden.
Ook in Duitsland is het Europees Handvest voor Streek- en Minderheidstalen geratificeerd. De federale overheid en debetreffende deelstaat (Land) en regionale overheden zijn verplicht Fries te beschermen en het gebruik ervan aan te moedigen. Echter, het feit dat in Duitsland het Fries in kleine, onderling sterk afwijkende enclaves wordt gesproken, en dat er geen standaardtaal bestaat, staat serieuze steun in de weg. Voor een verbeterde communicatie en cohesie tussen de Friese varianten in Noord-Friesland, streven enkele actoren ernaar om Frasch, het vastelandsdialect van Mooring (Bökingharde) te laten dienen als lingua franca voor heel Noord-Friesland.
Publieke diensten
In het algemeen kan Fries worden gesproken met publieke autoriteiten. De provincie en deelstaten hebben dit onderwerp tot beleid gemaakt. Documenten van de overheid zijn echter vaak enkel in respectievelijk Nederlands of Duits opgesteld; Friese of tweetalige documenten zijn zeer zeldzaam. In de rechtszaal is het alle partijen, inclusief de gedaagde en de getuigen, toegestaan Fries te spreken. Als het nodig is, kan er een tolk worden ingeschakeld. De kantongerechten accepteren Friese teksten, maar dit kan problemen opleveren bij eventueel hoger beroep.
Friese documenten zijn niet wettelijk bindend. Verder zijn (plaatsnaam)borden in het Fries, respectievelijk Nederlands/Duits of tweetalig, afhankelijk van de keus van de betreffende gemeente.
Onderwijs
Er bestaat in Friesland een klein aantal kinderopvangplaatsen waar alleen Fries wordt gebruikt. Sinds 1980 wordt Fries op alle basisscholen gegeven. Op ongeveer 80% van deze scholen wordt Fries ook in enige mate als lestaal gebruikt, naast het Nederlands. Geen enkel onderwijs is helemaal in het Fries. Echter, er zijn zeven basisscholen waar een experiment met een drietalige school wordt uitgevoerd: Fries, Nederlands en Engels. In het voortgezet onderwijs is het ook mogelijk om Fries als lestaal te gebruiken, maar het wordt amper gedaan. Fries is hier één van de examenvakken waartussen scholieren kunnen kiezen.
Vanaf 1993 is Fries een verplicht vak in het eerste jaar van het voortgezet onderwijs. De twee lerarenopleidingen in Friesland zijn ook verplicht Fries aan te bieden aan hun studenten. Daar bestaat het beleid dat alle studenten af en toe lessen Fries moeten bijwonen. Hierdoor zijn ze gekwalificeerd om Fries te geven op basisscholen. Leraren voor het voortgezet onderwijs hebben wel wat meer vooropleiding nodig om het vak te kunnen geven. Er is bovendien een groot netwerk van lessen Fries in het volwassenenonderwijs, met meer dan duizend scholieren.
Sommige Duitse scholen in Friessprekende gebieden bieden in enige mate scholing aan in Friese dialecten. Studies Fries worden in Duitsland aangeboden aan het Nordfriisk Instituut (Noordfries Instituut) in Bredstedt (Bräist), en aan de universiteiten van Kiel en Flensburg.
Media
Jaarlijks wordt 37 uur Friese televisie op de nationale TV uitgezonden: elke zondag een half uurtje (op Ned. 1) en 20 minuten per week voor schoolradio en schooltelevisie (iedere woensdag). De regionale zender "Omrop Fryslân" (Omroep Friesland) zend iedere dag één uur TV uit (dit wordt dan de hele avond herhaald, en ook éénmaal de volgende ochtend). Omrop Fryslân zend ook nog eens 80 uur Friese radio per week uit. Er zijn geen kranten, weekbladen of maandbladen die helemaal in het Fries verschijnen. In beide provinciele kranten verschijnen slechts sporadisch artikelen in het Fries, die allemaal gaan over culturele zaken in de provincie. Wel worden Friese citaten in alle artikelen (mits aanwezig) in het Fries weergegeven.
Er is een redelijk grote literaire productie. Er is één professioneel Fries theater, dat redelijk veel bezoekers trekt. In de meeste plaatsen komen amateur dramagroepen voor, en ook in Duitsland komt amateurtheater in het Fries voor.
Auteurs: Mathieu van Woerkom en Reinhard F. Hahn
Meer informatie: http://www.lowlands-l.net (Klik op “Resources” en op “Links” of “Offline Material”.)
