Taalgroep
Germaans - Westgermaans - Ingwaeoons (Kustwestgermaans)
Gebied en dialecten
Schots wordt gesproken in de lage landen van Schotland (in het zuiden en oosten van het land, inclusief de Shetland eilanden en de Orkneys) en in Noord-Ierland. Uitspraak varieert tussen de verschillende dialecten, soms zeer uiteenlopend. De varianten van de Shetland eilanden en de Orkneys worden vaak apart van de dialecten op het vasteland behandeld, vanwege de grote verschillen in grammatica en dialect.
Geschiedenis
Schots heeft zijn oorsprong in de vorm van Oud Northumbrian, een door het Noors beïnvloede vorm van het Angelsaksisch dat gesproken werd in het oosten van Brittanië (vanaf de rivier de Humber tot aan de rivier de Forth). Het werd de officiële taal van het gerecht in Schotland, maar na de gang van de Schotssprekende monarchie naar Londen kwam het erg onder invloed van het Engels, wat nu de officiële taal van Schotland is.
Schots kent vele woorden die afkomstig zijn uit de woordenschat van talen waarmee het ooit in contact heeft gestaan, waaronder Engels, Frans, Gaelic, Latijn, Vlaams, Nedersaksisch en Noors.
Aantal sprekers
Er is nooit een officiële telling gehouden, maar infomele schattingen variëren gewoonlijk van 1,5 tot 2 miljoen sprekers.
Status
Schots heeft geen enkele officiële status.
Onderwijs
Schots wordt nauwelijks onderwezen: Schotssprekende kinderen genieten onderwijs in het Engels, enig onderwijs van het Schots is afhankelijk van de wil van de docent. Verschillende Schotse universiteiten bieden het Schots als keuzevak aan, als onderdeel van de studie Engels. Hier wordt het passief onderwezen door middel van literatuur en taalkundige studie, omdat studenten niet worden geacht de taal daadwerkelijk te spreken.
Media
Schots kent een rijke historie aan literatuur, het Middelschots geschreven door o.a. Henryson, Dunbar en Montgomerie, en het Moderne Schots bijvoorbeeld door Ramsay, Fergusson, Burns en vele opvolgers. Deze literatuur is vooral poëzie, maar er zijn ook vele korte verhalen en enkele romans in het Schots verschenen. Er zijn ook vele romans van Sir Walter Scott, Robert Louis Stevenson, Sir James Barrie en anderen, waarin de verhaallijn in het Engels is geschreven maar het merendeel van de dialogen in het Schots.
Er is geen volledige bijbel in het Schots aanwezig, maar het Nieuwe Testament is wel vertaald, direct uit het Grieks en de psalmen uit het Hebreeuws.
Schots is populair gebleken in het theater, maar televisieprogramma’s in het Schots zijn er nauwelijks. Populaire programma’s zoals bijvoorbeeld Rab C. Nesbitt en Chewin’ the Fat zijn in het Engels, maar met duidelijke Schotse invloeden.
Diversen
Schots staat ook bekend onder de namen ‘Lallans’ en ‘Doric’.
Lallans (ook wel geschreven als ‘Lallan’, ‘Lawlan’ en ‘Lawlands’) is het Schotse woord voor ‘lage landen’, en deze term is vooral toegepast op zelfbewuste Schotse literatuur zoals die bekend werd in de 20ste eeuw, vaak geschreven met weinig gevoel voor de structuur en idioom van de taal.
‘Doric’ was bedoeld om het Schots als plattelandstaal aan te duiden, de naam komt van het Griekse ‘Doria’, wat door de Grieken als een typisch platttelandsgebied in Griekenland werd gezien. Tegenwoordig wordt het echter vooral gebruikt om het aparte dialect van noordoost Schotland (vooral Aberdeenshire) aan te duiden
Het Schots van enkele andere gebieden wordt ook met een andere naam aangegeven: ‘Ullans’ in Noord-Ierland (een samenvoeging van ‘Ulster’ en ‘Lallans’), ‘Orcadian’ op de Orkney eilanden en ‘Shetlandic’ in Shetland.
Klinkers kennen in het Schots geen speciale diftongen zoals in het Engels: klinkers kunnen duidelijk worden gescheiden in pure klinkers en diftongen. Schotse medeklinkers worden uitgesproken zoals in het Engels, maar het Schots kent ook nog de klank ‘ch’ (bijvoorbeeld in ‘loch’), en kent ook een verschil tussen ‘w’ en ‘wh’. Bovendien heeft het een duidelijke ‘r’, met het puntje van de tong uitgesproken, wat geen duidelijke invloed heeft op de klank van de daaropvolgende klinker. De letter ‘t’ klinkt vaak als een glottale stop.
Schots gebruikt -s (soms -n) om meervoud te vormen.
Een -s wordt bij werkwoorden gebruikt in de tegenwoordige tijd, deze uitgang wordt alleen maar onderdrukt wanneer het onmiddellijk volgt op één van de persoonlijk voornaamwoorden ‘I’, ‘ye/you’, ‘we’ of ‘they’. Bijvoorbeeld: ‘we aye kens’ (wij weten altijd) wordt ‘we ken’ (wij weten). Wegens de invloed van het Engels in het onderwijs wordt dit kenmerk van het Schots vaak als dom gezien, en wordt het door veel schrijvers en sprekers
genegeerd.
Enkele bekende Schotse uitdrukkingen:
Ca canny! (Wees voorzichtig)
Whit like? (Hoe gaat het?)
The morn’s mornin. (Morgenochtend.)
Whaur ye gaun? (Waar ga je heen?)
Come awa ben! (Kom binnen!)
No bad, (Best goed.)
Nane the waur. (Nog altijd.)
No weel. (Slecht (bij gevoel).)
I howp ye’v enjoyed oor wee bit crack anent the leid!
Auteur: Sandy Fleming
Vertaler: Mathieu van Woerkom
Meer informatie: http://www.lowlands-l.net (Klik op “Resources” en op “Links” of “Offline Material”.)